Awitaminoza – przyczyny, objawy, zapobieganie
Witaminy to związki organiczne o różnorodnej budowie chemicznej, konieczne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Awitaminoza oznacza brak lub znaczny niedobór witaminy w organizmie, co skutkuje poważnymi zaburzeniami w procesach przemiany materii i działaniu poszczególnych narządów. Objawy awitaminozy są uzależnione od tego, której z witamin brakuje.
Co oznacza awitaminoza?
Awitaminoza cechująca się zupełnym brakiem danej witaminy w ustroju jest zjawiskiem bardzo rzadkim ze względu na powszechny obecnie dostęp do wartościowej żywności, takiej jak warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, ryby. Przyczyn awitaminozy należy doszukiwać się w takich zjawiskach, jak zaburzenia wchłaniania witamin w organizmie, choroby przewlekłe czy wykluczenie z jadłospisu niektórych grup żywności. Źle zbilansowana dieta także może skutkować hipowitaminozą, czyli mniejszym lub większym niedoborem witamin. Leczenie awitaminozy powinno przebiegać pod kontrolą lekarza, bowiem przedawkowanie niektórych witamin doprowadza do hiperwitaminozy, która również jest stanem niebezpiecznym dla zdrowia.
Objawy niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczach
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach są znacznie lepiej wchłaniane do krwiobiegu, gdy spożywane są w obecności potraw zawierających dodatek np. olejów roślinnych. W diecie człowieka występują cztery witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: witamina A, D, E, K. Związki te magazynowane są w wątrobie i tkance tłuszczowej, dlatego ich suplementacja powinna być skonsultowana z lekarzem. Przyjmowanie zbyt dużych dawek suplementów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach może doprowadzić do pojawienia się objawów ich przedawkowania.
Objawy awitaminozy witaminy A
Witamina A odpowiada za:
- prawidłowe widzenie, zwłaszcza po zmroku
- wspomaganie układu odpornościowego
- stan skóry, włosów oraz paznokci
- właściwy rozwój płodu oraz wspieranie płodności
Bogate w witaminę A są czerwone i pomarańczowe warzywa, czyli marchew, słodkie ziemniaki, dynia oraz liściaste zielone warzywa, takie jak szpinak, jarmuż, kapusta. W produktach roślinnych witamina A występuje jako prowitamina, czyli beta-karoten, który ulega w organizmie konwersji do aktywnego retinolu. Produkty odzwierzęce bogate w witaminę A to m.in. wątroba, tran, mleko, jajka, tłuste ryby morskie.
Przejawem niedoboru witaminy A jest ślepota zmierzchowa, tzw. kurza ślepota, która w miarę postępu choroby może prowadzić do poważniejszych stanów, takich jak kseroftalmia, czyli nadmierna suchość spojówki oczu. Nieleczona suchość oka może doprowadzić do ślepoty na skutek uszkodzenia rogówki i siatkówki. Inne objawy niskiego poziomu retinolu to wypadanie włosów, nadmierne rogowacenie naskórka (hiperkeratoza) i zwiększona podatność na infekcje.
Niedobory witaminy D
Witamina D, znana również jako kalcyferol, występuje w produktach spożywczych w dwóch formach:
- witamina D2 (ergokalcyferol) w grzybach i niektórych roślinach,
- witamina D3 (cholekalcyferol) w tłustych rybach, mleku, jajach.
Należy jednak zaznaczyć, że żywność może pokryć zaledwie kilka procent zapotrzebowania na witaminę D, a jej głównym źródłem jest synteza skórna podczas ekspozycji na słońce w miesiącach od kwietnia do września. Po wchłonięciu do krwiobiegu wątroba i nerki przekształcają kalcyferol w kalcytriol, który jest biologicznie aktywną formą witaminy D. Witamina D3 jest bardziej efektywnie przekształcana w kalcytriol niż witamina D2. Witamina D wpływa na poziom wapnia i fosforu, czyli minerałów odpowiedzialnych za stan kośćca, a także wzmacnia funkcjonowanie układu immunologicznego.
Skutkiem niedoboru kalcyferolu jest osteomalacja, czyli rozmiękanie kości u dorosłych oraz krzywica u dzieci. Niskie stężenie witaminy D jest związane z osłabieniem odporności, a więc zwiększoną podatnością na infekcje i na rozwój chorób autoimmunologicznych. Inne oznaki niedoboru tej witaminy to zmęczenie, wypadanie włosów i zaburzenia gojenia się ran. Badania naukowe wykazały korelację niedoboru witaminy D ze zwiększonym prawdopodobieństwem zgonu z powodu nowotworów jelita grubego, jajnika, sutka, prostaty i podwyższonym ryzykiem zawału serca.
Niedobór witaminy E
Witamina E to grupa 8 związków, które z koeli dzielą się na dwie grupy:
- tokoferole: alfa-tokoferol, beta-tokoferol, gamma-tokoferol i delta-tokoferol,
- tokotrienole: alfa-tokotrienol, beta-tokotrienol, gamma-tokotrienol i delta-tokotrienol.
Alfa-tokoferol stanowi około 90% witaminy E we krwi.
Witamina E to silny przeciwutleniacz, czyli związek redukujący stres oksydacyjny. Czym jest stres oksydacyjny? To stan braku równowagi między obroną antyoksydacyjną organizmu, a produkcją i kumulacją związków szkodliwych określanych jako reaktywne formy tlenu (ROS). Długotrwały stan dysharmonii może prowadzić do uszkodzenia komórek w organizmie człowieka oraz zwiększonego prawdopodobieństwa rozwoju nowotworów. Właściwości antyoksydacyjne witaminy E wspomaga witamina C, witamina B3 i selen.
Przypadki niedoboru witaminy E zdarzają się niezwykle rzadko. Zagrożone hipowitaminozą są osoby ze schorzeniami związanymi ze złym wchłanianiem tłuszczu, w tym mukowiscydozą, zespołem krótkiego jelita i chorobą Leśniowskiego-Crohna oraz osoby niedożywione, np. w wyniku jadłowstrętu psychicznego.
Gdzie znajdziesz witaminę E?
- oleje roślinne, np. z kiełków pszenicy, słonecznikowy,
- orzechy i nasiona, np. migdały, nasiona słonecznika, orzeszki ziemne,
- awokado,
- szpinak, boćwina, rzepa, papryka, szparagi.
Objawy niedoboru witaminy E obejmują:
- osłabienie siły mięśni, co powoduje trudności w poruszaniu się,
- drżenie i drętwienie kończyn,
- problemy ze wzrokiem,
- osłabione funkcjonowanie układu odpornościowego.
Długotrwały niedobór może być przyczyną anemii, chorób serca, demencji.
Awitaminoza witaminy K
Witamina K to grupa związków rozpuszczalnych w tłuszczach, którą dzielimy na dwie główne grupy:
- witamina K1 (filochinon) w żywności pochodzenia roślinnego np. brukselka, brokuły, jarmuż, szpinak, kapusta, boćwina, sałata, pietruszka, szparagi,
- witamina K2 (menachinon) w żywności pochodzenia zwierzęcego i w fermentowanych produktach sojowych. Witamina K2 jest również wytwarzana przez bakterie jelitowe w okrężnicy.
Witamina K bierze udział w krzepnięciu krwi, zapewnia wytrzymałość kości i zapobiega zwapnieniu naczyń krwionośnych, zmniejszając tym samym ryzyko chorób serca. Substancja ta nie jest magazynowana w organizmie w dużych ilościach, dlatego zbyt niskie dostarczanie jej z dietą może skutkować niedoborem w ciągu zaledwie tygodnia.
Najbardziej narażone na rozwój niedoboru witaminy K są osoby borykające się z celiakią, chorobą zapalną jelit i mukowiscydozą, czyli z chorobami zaburzającymi procesy trawienia i przenikania wartościowych substancji do krwiobiegu. Stosowanie antybiotyków o szerokim spektrum działania, a także zażywanie dużych dawek witaminy A przekłada się na zmniejszenie wchłaniania witaminy K. Przyjmowanie nadmiaru suplementów witaminy E może zaburzyć wpływ witaminy K na krzepliwość krwi.
Niedobory witamin rozpuszczalnych w wodzie
Witaminy rozpuszczalne w wodzie łatwo wchłaniają się do tkanek, ale trzeba je systematycznie uzupełniać, ponieważ nie podlegają odkładaniu w tkankach. Przedawkowanie tych witamin zdarza się rzadko, bo ich nadmiar wydalany jest z moczem.
Awitaminoza witamin z grupy B
Istnieje osiem witamin z grupy B: tiamina (B1), ryboflawina (B2), niacyna (B3), kwas pantotenowy (B5), pirydoksyna (B6), biotyna (B7), kwas foliowy (B9) i kobalamina (B12). Z wyjątkiem witaminy B12, organizm nie przechowuje tych substancji, dlatego należy je regularnie uzupełniać wraz z dietą.
Witamina B1 (tiamina)
Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego oraz właściwy przebieg metabolizmu węglowodanów, tłuszczów, aminokwasów, glukozy i alkoholu. Jej źródłami w diecie są orzechy, rośliny strączkowe, kiełki zbóż, produkty pełnoziarniste, wątróbka i wieprzowina. Niedobory tiaminy skutkują problemami neurologicznymi pod postacią zaburzeń koncentracji i procesów pamięciowych. Inne symptomy hipowitaminozy to rozwój obrzęków obwodowych spowodowanych zakłóceniem pracy prawej komory serca. Skrajna awitaminoza tiaminy przejawia się jako choroba beriberi, w której obserwuje się uszkodzenie nerwów obwodowych prowadzące do zaburzeń czucia. Niedobór witaminy B1 u osób nadużywających alkoholu wiąże się z zespołem Wernickego-Korsakowa, który powoduje zaburzenia w obrębie układu nerwowego.
Witamina B2 (ryboflawina)
Odpowiada za funkcjonowanie narządu wzroku i prawidłowy stan skóry. Do niedoborów może dojść u wegetarian, kobiet w ciąży i karmiących piersią. Niski poziom ryboflawiny zaburza rozwój płodu i podnosi ryzyko stanu przedrzucawkowego, który wiąże się ze wysokim ciśnieniem krwi w czasie ciąży. Celiakia i choroba Leśniowskiego-Crohna to inne możliwe przyczyny objawów związanych z niedoborem ryboflawiny. Bogatym źródłem ryboflawiny jest wołowina i wieprzowina, a zwłaszcza wątróbka. Witaminę B2 znajdziesz w mleku i jego przetworach, jajach, nasionach roślin strączkowych, bananach, orzechach. Niedobór witaminy B2 u ludzi doprowadza do chorób skóry i zmian pod postacią aft i pleśniawek. Inne objawy to ból gardła, wypadanie włosów, rozwój zaćmy oraz bóle migrenowe.
Witamina B3 (niacyna, witamina PP)
Wspiera procesy trawienne, metabolizm oraz zdrowy wygląd skóry. Jest przeciwutleniaczem, bierze udział w naprawie DNA. Znajdziesz ją w czerwonym mięsie, drobiu, rybach, orzechach i roślinach strączkowych. Niedobór niacyny wywołuje chorobę zwaną pelagrą, która objawia sią jako zapalenie skóry, zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego i ośrodkowego układu nerwowego, objawiające się z kolei zaburzeniami koordynacji ruchów ciała. Zagrożone niedoborem są osoby niedożywione w wyniku m.in. jadłowstrętu psychicznego czy nadużywania alkoholu.
Witamina B5 (kwas pantotenowy)
Często występuje w składzie produktów do pielęgnacji włosów i skóry, jest stosowana w kremach i balsamach przeznaczonych do nawilżania skóry. Uczestniczy w syntezie witaminy A, D oraz hormonów steroidowych: kortyzolu (hormon stresu), testosteronu i żeńskich hormonów płciowych, czyli estradiolu i progesteronu. Bierze udział w wytwarzaniu neurotransmiterów – serotoniny i dopaminy, czyli substancji chemicznych pośredniczących w przenoszeniu impulsów między komórkami układu nerwowego. Roślinne źródła witaminy B5 to zielone warzywa liściaste, ziemniaki, bataty, brokuły, nasiona roślin strączkowych, awokado, orzechy. Kwas pantotenowy występuje także w nabiale, jajach i drobiu.
Niedobór witaminy B5 skutkuje:
- wypadaniem włosów,
- stanami zapalnymi skóry,
- zaburzeniami funkcjonowania układu nerwowego: bólami mięśniowymi, drętwieniem kończyn,
- osłabieniem odporności,
- odczuwaniem permanentnego zmęczenia i drażliwości.
Witamina B6 (pirydoksyna)
Wspomaga funkcjonowanie układu nerwowego i odpornościowego, bierze udział w metabolizmie białek, węglowodanów i tłuszczów oraz w tworzeniu hemoglobiny. Niedobór witaminy B6 jest rozpoznawany najczęściej u kobiet ciężarnych i karmiących piersią, u osób nadużywających alkoholu oraz nałogowych palaczy tytoniu.
Niski poziom pirydoksyny powoduje:
- osłabienie układu odpornościowego,
- stany zapalne skóry i błon śluzowych,
- zakłócenia w funkcjonowaniu układu nerwowego i mięśniowego, m.in. problemy z koncentracją, przewlekłą apatię, bezsenność, drętwienie i skurcze mięśni rąk i nóg.
Witamina B7 (biotyna, witamina H)
Jest szczególnie istotna dla zachowania pięknego wyglądu skóry, włosów i paznokci. Bierze udział w produkcji protrombiny, czyli jednego z białek koniecznych do krzepnięcia krwi. Uczestniczy w procesie glukoneogenezy, polegającym na uzyskiwaniu glukozy ze związków niebędących cukrami. Wspiera prawidłową pracę układu nerwowego i immunologicznego. Biotynę znajdziesz w podrobach, orzechach, produktach pełnoziarnistych, mleku, jajach, rybach, owocac,h np. bananach, brzoskwiniach. Do niedoboru biotyny doprowadza spożywanie surowych jaj – zawarta w nich awidyna hamuje wchłanianie witaminy B7.
Objawy niedoboru biotyny to:
- wypadające i łamliwe włosy,
- zapalenie skóry i spojówek,
- wzrost stężenia cholesterolu we krwi,
- spadek nastroju, senność,
- bóle mięśni,
- brak apetytu, mdłości.
Witamina B9 (kwas foliowy)
Jest niezwykle istotna w diecie kobiet ciężarnych. Jej suplementacja doustna zmniejsza ryzyko wad wrodzonych mózgu i rozszczepu kręgosłupa u dziecka. Kwas foliowy obniża niebezpieczeństwo rozwoju stanu przedrzucawkowego i przedwczesnego porodu. Suplementację witaminy B9 warto wprowadzić na kilka miesięcy przed rozpoczęciem starania się o zajście w ciążę. Kwas foliowy jest konieczny do wytwarzania czerwonych krwinek i zapobiegania anemii. Pomaga organizmowi zachować właściwy poziom homocysteiny – aminokwasu, którego wysokie stężenie koreluje ze zwiększonym ryzykiem chorób serca, choroby Alzheimera i osteoporozy. Niedobory kwasu foliowego występują zwłaszcza u osób z problemami trawiennymi, chorobami nerek, wątroby lub nadużywających alkoholu.
Hipowitaminoza kwasu foliowego powoduje:
- niedokrwistość,
- wzrost ryzyka chorób serca i niektórych nowotworów,
- osteoporozę,
- zaburzenia pracy układu pokarmowego,
- schorzenia układu sercowo-naczyniowego.
Dobrymi źródłami kwasu foliowego są zielone warzywa liściaste, np. szpinak, brokuły, sałata, a także brukselka, słonecznik i fasola biała.
Witamina B12 (kobalamina)
Przyczynia się do utrzymania przemiany materii na właściwym poziomie, uczestniczy w produkcji czerwonych krwinek. Wspiera funkcjonowanie układu nerwowego oraz pomaga zachować dobrostan psychiczny i sprawność umysłową ze względu na swój udział w wytwarzaniu neuroprzekaźników transportujących impulsy między neuronami. Kobalamina występuje wyłącznie w produktach odzwierzęcych, czyli w mięsie, rybach, jajach, mleku.
Niedobór witaminy B12 powoduje:
- zaburzenia pamięci i spadek koncentracji oraz objawy psychiatryczne, czyli stany lękowe, urojenia,
- niedokrwistość megaloblastyczną,
- stany zapalne błon śluzowych jamy ustnej i języka,
- przyspieszoną pracę serca, zakłócenia rytmu serca (arytmia).
Niski poziom witaminy B12 często występuje u:
- seniorów, z uwagi na niewystarczającą ilość kwasu solnego koniecznego do wchłonięcia kobalaminy,
- osób z chorobami żołądka lub zaburzeniami trawienia, np. chorobą Leśniowskiego-Crohna, celiakią,
- osób, u których w wyniku operacji w obrębie przewodu pokarmowego doszło do zaburzeń wchłaniania,
- wegetarian i wegan,
- osób nadużywających alkoholu.
Awitaminoza witaminy C
Witamina C (kwas askorbinowy) to silny przeciwutleniacz, który chroni organizm przed działaniem wolnych rodników tlenowych uszkadzających tkanki i prowadzących do rozwoju nowotworów oraz chorób neurodegeneracyjnych. Poprawia wchłanianie żelaza, uczestniczy w syntezie kolagenu, dzięki czemu wpływa na właściwe funkcjonowanie układu kostno-stawowego, zębów, dziąseł, skóry i naczyń krwionośnych. Przyspiesza gojenie ran i wspiera układ odpornościowy. Bogate w witaminę C są owoce cytrusowe i owoce dzikiej róży, a także truskawki, papryka, pomidory, brokuły, brukselka, jarmuż.
Zwiększone zapotrzebowanie na witaminę C występuje u palaczy tytoniu, osób prowadzących intensywny tryb życia oraz u sportowców.
Niedobór witaminy C powoduje:
- szkorbut przejawiający się pod postacią opuchniętych, krwawiących dziąseł,
- spowolnione gojenie się ran i wybroczyn, pękanie naczyń krwionośnych, co wiąże się ze zmniejszoną syntezą kolagenu,
- wahania nastroju, drażliwość, uczucie zmęczenia,
- upośledzenie odporności, co zwiększa podatność na choroby wirusowe i bakteryjne,
- opóźniony wzrost kości u dzieci i niemowląt.